V. ÜNİTE CÜMLE (TÜMCE) BİLGİSİ

A. CÜMLENİN ÖGELERİ

Türkçe cümlelerde dört öge bulunur:

1. Yüklem
2. Özne
3. Nesne (Düz Tümleç)
4. Tümleç

Bu ögelerden cümlede mutlaka bulunması gereken yüklem ile öznedir. Bunlara cümlenin temel ögeleri denir. Nesne ve tümleçler cümlenin anlamını tamamlayan (tümleyen) yardımcı ögelerdir.

1. Yüklem :

Yüklem cümlede eylem, oluş, durum, istek, hareket bildiren dil bilgisi birliğinin görev adıdır.

Cümlenin temel ögesidir; tek başına bile olsa cümle oluşturabilir.

* Her sözcük ya da sözcük gurubundan yüklem yapılabilir.
Gecenin yalnızlığında sadece seni düşünürüm. (fiil)
Yaşadığımız günler tıpkı bir rüzgar gibiydi. (edat)
Bu olayların suçlusu odur. (zamir)
Sabah uyandığında gözleri ışıl ışıldı. (ikileme)
Öğrenmenin bir yolu da okumaktır. (Fiilmsi)

* Kelime grupları yüklem olduğunda kesinlikle bölünmemelidir.
Çalışmak yaşamın bir parçasıdır. (Ad tamlaması)
Odayı süsleyen şey rengarenk çiçeklerdir. (sıfat taml.)
Konuşmalarına ister istemez kulak misafiri oldum. (deyim)

2. Özne :

Yüklemin bildirdiği işi, hareketi yapan veya yargının gerçekleşmesine araç olan unsura denir.

Özneyi bulmak için yükleme kim, ne soruları sorulur.

Yüklemi isim olan cümlelerde ise olan kim, olan ne soruları sorulur.
 
Fiillere eklenen kişi ekleri öznenin kim ya da ne olduğunu bildirir.

Üç çeşit özne vardır:

a) Gerçek Özne:
Yüklemin bildirdiği işi hareketi bizzat kendisi yapan öznedir. Eylemle biten cümlelerde, etken çatılı fiil (eylem) cümlelerinde gerçek özne bulunur. Cümlede iki şekilde gösterilir:

1- Acık Özne: Cümle içinde açık bir şekilde gösterilir
* Yağmur çok şiddetli yağdı.
* Çocuk iki gündür hasta yatıyor.

2- Gizli Özne: Cümlede doğrudan yer verilmeyen ancak yüklemin taşıdığı eklerden anlaşılan öznedir.
* Ertesi gün ona telefon ettim.
* Görmeyeli hemen de bizi unutmuşsun.

NOT: Yüklemi isim olan cümlenin öznesi gerçektir.
* Siyah renkli araba satılıktır.
*Dün akşam pencereler kapalıydı.

b) Sözde Özne :
Yüklemi edilgen çatılı cümlelerde, aslında nesne olan öge özne olarak kullanılır.
* Ağaçtaki meyveleri topladı.
* Ağaçtaki meyveler toplandı.
* Öğrenciler bütün sınıfı temizledi.
* Bütün sınıf temizlendi.

c) Örtülü Özne :
Yüklemi edilen çatılı cümlelerde bazen “—ce, tarafından” gibi sözcükler kullanılarak işi bizzat yapan varlığa da yer verilebilir.
* Yolcu otobüsleri belediyemizce hizmete açıldı.
* Yarışma halk tarafından çok beğenildi

NOT: Her sözcük ya da sözcük grubu özne olabilir.
* Geçen gün evin duvarı yıkılmıştı. (isim tamlaması)
* Bahçesinde okyanuslar yetişiyordu. (isim)
* Derdini söylemeyen derman bulamaz. (sıfat fiil)
* Okumak zihni dinlendirir. (isim fiil)
* Kimse seni benim kadar düşünmez. (zamir)

3. Nesne (Düz Tümleç) :

Öznenin yaptığı işten, hareketten etkilenen unsurdur

Uyarı : İsim cümlelerinde yüklemi edilgen çatılı cümlelerde ve geçişsiz fiillerde nesne yoktur. Nesneler ek alıp almamasına göre ikiye ayrılır.

a) Belirtisiz Nesne : Yükleme ne sorusu sorularak bulunur. Belirtme durum eki (-i) almamış olup yalın haldedir.

b) Belirtili Nesne : Yükleme kimi, neyi, nereyi soruları sorularak bulunur.
Belirtme durum eki olmuştur.
Bu yörede kızlarımız kilim dokur.
Yolun kenarına kocaman kütükleri yığmışlar.
O köpeği mahallenin çocukları da arıyordu.
Bu şehirde tüm sokaklar seni düşünür.

4. Zarf Tümleci:
 
Yüklemin anlamını zaman durum nitelik, nicelik, yer, yön ve soru ilgisiyle belirleyen, anlamı sınırlayan tümleçlere zarf tümleci denir.

* Zarf tümlecini bulmak için yükleme, nasıl, niçin, neden, ne kadar, ne zaman, kim tarafından ne tarafından, soruları sorulur.
Dostluklar ömür boyu sürünce güzeldir.
O dişini tırnağına takarak çalışır.
Yüreğimdeki yara gittikçe büyüyor.
Sıcaktan tüm ekinler yanmıştı.
Bu yıl yağmur yağmadığı için ürün de az oldu.
Bu konser belediye tarafından düzenleniyor.

UYARI : Yön isimleri yalın halde zarf tümleci olurlar. Belirtme durum eki (-i) alırsa belirtili nesne, -e/-de/-den, hal ekini alırsa dolaylı tümleç olur.
* Hizmetçi, içeriyi iyice süpürsün. (N)
* Adam yavaşça içeri girdi. (Z.T)
* Bir süre sonra içeriden bir ses geldi. (D.T)

5. Dolaylı Tümleç:

Yüklemi yer, yön, bulunma, çıkma vb. yönlerden tamamlayan cümle ögesine dolaylı tümleç denir. Cümlede dolaylı tümleçler -e, -de, -den, durum eklerini alırlar.

* Dolaylı tümleci bulmak için yükleme; “kime, kimde, kimden, neye, neyden, nereye, nerede, nereden” soruları sorulur.
Buluşma yerine hemen gelmiş.
Senin kirpiklerinde bir damla oldu akşam.
Ağlamayan çocuğa meme verilmez.
Eskicinin sesi sokağın başından duyuluyordu.
Bu gazeteci yazılarında gerçeklerden hiç sapmaz.
İhtiyar,bütün mirasını karısına bırakmıştı.

UYARI: -e/-den hal eki “için” edatı görevinde kullanılıyorsa ya da sebep bildiriyorsa zarf tümleci kurar. -de/-den hal ekleri zaman bildiren sözcüklerin üzerine gelirse zarf tümleci olur.
Korkudan kızın dili tutulmuştu.
Babasıyla kavga ettiğinden eve uğramıyor.
Birazdan hava kararacak.
Yaz akşamlarında yıldızları seyrederdik.
Denize yüzmeye gidiyorum.

Not: Edat Tümleci: Edatlardan ya da başka dil birliklerin -den oluşan cümleye araç, benzerlik, ilgi, eşitlik, nedenlik vb. katan cümle ögesine edat tümleci denir. Bu öğe zarf tümleci olarak da kabul edilmektedir.
Çalışmak için yurt dışına gitmiş. (amaç)
Yaralıyı hastaneye ambulansla götürmüşler. (araç)
Bu yaz Bodrum’a ailesiyle gidecek. (birliktelik)

CÜMLENİN ÖĞELERİYLE İLGİLİ GENEL ÖZELLİKLER

1) Hiçbir öğe sözcük sayısıyla sınırlı değildir. Bir öğe, bir tek sözcükten oluşabildiği gibi birden çok sözcükten de oluşabilir.
Bu yüzyılın en acı olaylarını yaşamış ve dile getirmiş olan Dadaloğlu’nu
                          belirtili nesne
değişik bir bakış açısıyla incelemeliyiz.
       zarf tümleci                     yüklem

O, dün, bize, babasıyla geldi.
Ö. Z.T.  D.T.  E.T. (Z.T)   Y.

2) Cümlede özne,nesne,dolaylı tümleç ve zarf tümleci açıklayıcısıyla (Arasöz) birlikte kullanılabilir.
Bir yıl kalacağım bu ili Siirt’i, çok özleyeceğim.
         Belirtili nesne     Açıklycı.
Annesini, o çok sevdiği çileli kadını, elleriyle toprağa verdi.
   B’li n.                  Açıklayıcısı

3) Bir cümlede birden fazla özne,dolaylı tümleç, nesne, zarf tümleci ortak bir yükleme bağlanabilir.
Annesini, babasını, akrabalarını ve bütün arkadaşlarını görmek istiyordu.
Evde, okulda, sitede, her yerde aynı konu konuşuluyordu.

4) Öğelere ayırmada tamlamalar, deyimler ve bileşik fiiller bölünmez.

Bahçenin, birkaç yıl önce yapılan duvarı yükseltilecekmiş.
          ö. (Özne, belirtili isim tam.)                    yüklem

5) Hitaplar, ünlemler ve bağlaçlar öğe dışı sözcüklerdir.

Arkadaşlar, beni dinler misiniz?
ö.dışı
Geleceğiz; fakat çok kalmayacağız.
                 ö.dışı

Eyvah, çocuk düştü.
ö.dışı

6) Şiir dizeleri ya da devrik söyleyişler, kurallı cümle biçimine çevrilirse daha kolay bulunur.
Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet,

Hürriyet, hür yaşamış bayrağımın hakkıdır.
   özne                        yüklem

7) Soru cümleleri değişik öğeleri buldurmayı amaçlayabilir. Sorulara verilecek cevaplar hangi öğeyi oluşturuyorsa, soru cümlesi o öğeyi buldurmaya yöneliktir. Aynı zamanda soru cümlelerinde soru ifadesi hangi öğeyi buldurmaya yönelikse o öğenin adını alır.
- Kimi seviyorsun?
- Seni (Seni seviyorum) (Soru nesneyi buldurmaya yönelik.)
- Kim yapmış?
- Babam (Babam yapmış) (Soru özneyi buldurmaya yönelik)
- Nereye gidiyorsun?
- Okula (Okula gidiyorum) (Soru d.t.’yi buldurmaya yönelik)
- Ne zaman geldin?
- Dün (Dün geldim) (Soru z.t.’yi buldurmaya yönelik)
- Kırılan neydi?
- Bardaktı (Kırılan bardaktı) (Soru yüklemi buldurmaya yönelik)

8) Bir cümlede vurgulanan öğe, yüklemden hemen önce gelen öğedir.
Çocuklar, sevgiyle beslenir. (Edat tümleci / z.t vurgulu)
                    e.t.
Cömert olmadan önce doğru olmayı bil. (B.li n. vurgulu)
Kitabım sende kalmış. (D.t. vurgulu)