IV. ÜNİTE SÖZCÜK (KELİME) BİLGİSİ

A. SÖZCÜKTE YAPI KÖK:

Bir sözcüğün anlamı ve yapısı bozulmadan parçalanamayan en küçük parçasıdır.
Kelimenin kökünün, kelimenin tamamı ile ilgili olmalıdır.

Örnek: “Okul” kelimesinin kökü, “oku” fiilidir. Fakat bu kelimede “ok” kısmı da bir anlam taşır. Ama okul ile ok arasında bir ilgi yoktur.

Kökler iki çeşittir:

1. İsim Kökleri
2. Fiil Kökleri

1. İSİM KÖKLERİ : İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir.
Örk: göz, ev, yol, güzel...

2. FİİL KÖKLERİ : Hareketleri, işleri anlatan köklere denir.
Örnek: Gel-, otur-, ver-...

Sesteş (Eşsesli ) Kökler : Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Örnek: Yaz, kız, geç...


Kökteş (Ortak ) Kökler : Kullanıldığı cümleye göre hem isim, hem fiil olabilecek köklere denir. Örnek: boya, güven, barış...

NOT: Sesteş köklerle kökteş kökler birbirine benzer. Ancak sesteş köklerde sözcükler arasında hiçbir anlam bağlantısı yokken kökteş köklerde sözcükler arasında anlam bağlantısı vardır.

EKLER:

EK: Köklere getirilerek onların anlamlarını tamamlayan veya değiştiren parçalara ek denir. Ekler, tek başlarına anlamsızdır. Köklere getirilerek anlam kazanır. İki çeşit ek vardır:

1. Çekim Ekleri
2. Yapım Ekleri

1. Çekim Ekleri : 

Eklendiği kelimenin anlamını ve türünü değiştirmeyen, sadece cümledeki durumlarını belirten eklere denir.

a) İsim Çekim Ekleri: İsimlere getirilen eklerdir.

* İyelik ekleri : Eklendiği ismin karşıladığı varlığın kime veya neye ait olduğunu bildiren eklere denir.
Tekil Kişiler: Kitab-ım, Kitab-ın, Kitab-ı, araba-sı
Çoğul Kişiler: Kitab-ımız, Kitab-ınız, Kitap-ları

* Hâl ekleri : İsimlere gelerek onların durumlarını bildiren eklerdir. Durum ekleri olarak da adlandırılır.

1- İsmin Yalın Hâli (Yalın Durumu) : Belirli bir eki yoktur. Hiç ek almayan veya hal ekleri dışındaki ekleri alan isimler yalın haldedir. (Ev, evim, evler..)

2- İsmin –i hâli (Belirtme Durumu) : Ekleri, -ı, -i, -u, -ü ‘dür.
(Ev-i, kalem-i)

3- İsmin –e hâli (Yönelme Durumu) : Ekleri –e, -a ‘dır.
(Ev-e, güneş-e)

4- İsmin –de hâli (Bulunma, kalma durumu) : Ekleri –de, -da, -te, -ta şeklindedir.
(Ev-de, okul-da...)

5- İsmin –den hâli (Çıkma, Ayrılma Durumu) : Ekleri -den, -dan, -ten, -tan şeklindedir. (Ev-den, okul-dan...)

* Tamlama ekleri : İsim tamlamalarında kullanılan –ın, -in, -un, -ün ve –ı, -i, -u, -ü ekleridir.
(Ali’nin defteri, okulun duvarı...)

* Çoğul ekleri : İsimlere gelerek onların sayısını çoğaltan –lar, -ler ekleridir. (Evler, okullar...)

* Eşitlik eki : "-ca, -ce" biçimindedir.
Sence bu doğru mu?
Çocukça davranma

b) Fiil Çekim Ekleri : Fiillere getirilen eklerdir.

* Kip ekleri : Fiillerin yapılış amacını ve zamanını bildiren eklere denir. (Gelmiş, gelir, gelecek....)

* Kişi ekleri: Fiillere, kip eklerinden sonra gelerek o işi kimin yaptığını belirten eklere denir. (Geldi-m, okudu-n...)

* Olumsuzluk eki: Fiil köküne getirilerek onu olumsuz yapan “-me, -ma” ekidir.  Örnek: gel-me-dim, bak-ma-mış

2. Yapım Ekleri :

Eklendiği köklerden yeni kelimeler türeten eklere denir. Yapım ekleri eklendiği kök veya gövdelerin her zaman anlamını, bazen de hem anlamını hem de türünü değiştirir.

Yapım Ekleri :

*İsimden isim yapan ekler : Gözlük, gecelik

*İsimden fiil yapan ekler : top-la-, dar-al-

*Fiilden fiil yapan ekler : : giy-i-n-, kır-ı-l-

*Fiilden isim yapan ekler : dal-gıç, öğren-ci

GÖVDE:

Ad veya eylem köklerine getirilen yapım ekleriyle oluşan bölüme gövde denir.
Örnek: Uç-ak, göz-lük, ev-ci, uyu-t-...

EKLERLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER:

1) Türkçe’de dört çeşit –ı, -i, -u, -ü vardır. Bunların farkı cümlelerden anlaşılır.

Ev-i yandı (İyelik eki – tamlanan eki)
Ev-i yıktılar (Hâl eki)
Gez-i, yaz-ı (Yapım eki)

2) İyelik ekleri ile kişi ekleri karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri sadece isimlere gelir.
(Ev-i-m....İyelik eki) ,
(Geldi-m.....Kişi eki)

3) Türkçe’de –ım, -im, -um, -üm ekleri hem iyelik eki, hem kişi eki, hem ek-fiil, hem de yapım eki olarak kullanılabilir:
İç-im kan ağlıyor (İyelik eki)
İstediğin parayı vereceğ-im (Kişi eki)
Bugün dünden daha iyiy-im (Ek-fiil)
Gözlerin bir iç-im su....(Yapım eki)

4) –lar, -ler ekleri bazen çoğul eki, bazen kişi eki, bazen de yapım eki olarak kullanılabilir:
Ev-ler şimdi daha güzel (Çoğul eki)
Dün bize geldi-ler (Kişi eki)
Kemal-ler yarın bize gelecek (Yapım eki)

YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER

1. Basit Sözcük : Hiç ek almayan veya yapım ekleri dışındaki ekleri almış olan sözcüklere denir.
Ev, yol, git, otur, evler, evi....

2. Türemiş Sözcük : İsim veya fiil köklerine çeşitli yapım ekleri getirilerek oluşan sözcüklerdir. Evli, yolluk, gergin, başla, ...

3. Birleşik Sözcük : İki veya daha fazla kelimenin birlikte kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir.

a) Birleşik İsimler: Birleşik isimler değişik şekillerde oluşur. Bazıları isim tamlamalarının kaynaşmasıyla , bazılarının da sıfat tamlamalarının kaynaşmasıyla oluşur:

1-)Anlamsal Kuruluşlarına Göre Birleşik İsimler:

* Her iki sözcük de gerçek anlamını yitirebilir:
Saksıdaki hanımeli mi?
Kuşburnu içer misin?

* Sözcüklerden yalnız biri anlamını yitirmiş olabilir:
Şu yeryüzünde ne insanlar var.

Not: Sözcükler birleşirken sözcüklerden bir dahi gerçek anlamını yitirirse birleşik sözcük bitişik yazılır.

* Her iki sözcük de gerçek anlamını koruyabilir:
Kuzeybatı yagideceksin.
Bu ayakkabı ne kadar?

2-) Biçimsel Kuruluşları (Yapılışları) Bakımından Birleşik İsimler:

* İsim tamlaması yoluyla:
Batık denizaltı çıkarıldı.
Saksıdaki aslanağzı mı?

* Sıfat tamlaması yoluyla:
Sen ne kadar açıkgöz birisin?
Sivrisinek bataklıklarda çok olur.

* İki çekimli fiilin kaynaşması yoluyla:
Sen ne kadar vurdumduymaz bir insansın.
Bu çekyat eskimiş

* Bir isim ve bir çekimli eylemin birleşme si yoluyla:
Bu gecekondular ne zaman yapılmış?
Yemekte yine imambayıldı vardı.

* Bir isim ve bir fiilimsinin birleşmesi yoluyla:
Hemen bir cankurtaran çağırın.
Ağaçkakan yine yaptı yapacağını.

*
Yansıma kökenli sözcüklerin birleşmesi yoluyla:
Yine dırdır edip duruyor.
Bu şakşakçılar da çok oldu artık.

b) Birleşik Fiiller: İki yada daha çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturdukları fillere denir. 3 türlüdür:

1- Yardımcı Eylemle Kurulan Birleşik Fiiller: İsim+Yardımcı Eylem (et, eyle, ol, kıl, buyur)
Örnek: Büyük küçük herkese yardım ederdi.
selam eyle-, mutlu ol-, nazar kıl-, emir buyur-

* Ses düşmesi veya ses türemesi olduğunda bitişik yazılır.
Kahrolmak, emretmek, sabretmek, affolmak, zannetmek...

NOT: Bazı durumlarda “etmek-olmak” yardımcı eylemleri tek başına kendi anlamında da kullanılabilir. Bu durumda yardımcı eylem olmaktan çıkar.
Benim de bazen hayallere daldığım olmuştur.
Bu ev söylendiği kadar etmez.

2- Kurallı Birleşik Filler: Bir fiil kök veya gövdesi ile kalıplanmış bir fiilin bir ekle
birleşip bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir. FİİL+FİİL şeklinde kurulur.

* YETERLİLİK FİİLİ: Fiil + e bilmek --- sevebilmek, konuşabilmek (Olumsuzu)
Sevememek , Konuşamamak

* TEZLİK FİİLİ: Fiil + i vermek --- Bilivermek. söyleyivermek (Olumsuzu)
Bilmeyivermek , söyleyivermemek

* YAKLAŞMA FİİLİ: Fiil + e yazmak --- Düşeyazmak , Kırılayazmak (Olumsuzu)
Yoktur.

* SÜREKLİK (SÜREKLİLİK) FİİLİ: Fiil + e durmak, e gelmek, e kalmak=gidedur,
süregel, bakakal, (Olumsuzu) Yoktur.

3- Anlamca Kalıplaşmış-Kaynaşmış Birleşik Filler: Deyim halindeki fillerdir, isim soylu sözcükle fiil birleşir.
Bazen biri bazen hepsi anlamını yitirir.
Göz koymak, omuz omuza vermek, yüreği hoplamak, eli ayağa dolaşmak, boy ölçüşmek, başvurmak.
Sınıf çok konuşuyordu, öğretmenin sabrı tükendi.