Mesnevi Kelimesinin Anlamı ve Mesnevî Nazım Türü
“Mesnevî” kelimesi Arapça olup, sözlük mânâsı “ikişer ikişer”
demektir. Edebiyatta ise; her beyti kendi arasında kafiyeli manzum söz
söylemek olup; beyit sınırı olmadığı için uzun eserlerde tercih edilen
bir nazım türü olmuştur.
İslâmî edebiyatlarda (özellikle Fars Edebiyatı, ve XV.yy’dan sonra
Türk Edebiyatı) şairlerin, uzun aşk hikayelerini ve destanımsı konuları
işlerken kullandıkları Mesnevî tarzı, Mevlâna’nın dönemine gelindiğinde
bir hayli mesafe kaydetmiş; tasavvufî eserlerin hemen hemen tamamı bu
nazım türünde kaleme alınmıştır. Mevlâna’nın da etkilendiği, Senâî’nin
(ö.1180) Hadîkatü’l- Hakîka’sı, Attâr’ın (ö.1193-1234 arası)
Musîbetnâme ve Mantıku’t-tayr’ı gibi eserler tasavvufî mesnevî
geleneğinin ilk ve en güzel örneklerinden sayılmıştır.
Mevlâna’nın zamanına gelinceye kadar bu şekilde edebî bir terim
olarak çağrışım yapan “Mesnevî” kelimesi, Mevlâna’nın mesnevî nazım
türünde yazdığı ve bizzat adını Mesnevî olarak kendisinin koyduğu
eseri, günümüzde de olduğu gibi yazıldıktan hemen sonra bile mânâ
değiştirip, tereddütsüz Mevlâna’nın Mesnevî’sini akla getirmiştir.
Mevlâna’nın Mesnevîsi
Adı, Mevlâna’nın da eserinin birçok yerinde belirttiği gibi
Mesnevî’dir. VI. cildin ikinci beytinde Hüsâmeddin Çelebi’ye ithafen
“Hüsâmînâme” olarak zikredilse de, hemen bir sonraki beyitte
“Mesnevî’nin son cildi...” ibaresinden anlaşıldığı üzere eserin isminde
bir tereddüt yoktur. Kaldı ki Mevlâna, Mesnevî’sinin I. cildinin henüz
başında “Bu kitap Mesnevî kitabıdır...” diyerek eserinin ismini koyar.
Mesnevî Nasıl Yazıldı?
Daha önce belirtildiği gibi herhangi bir eser yazma endişesinde
olmayan Mevlâna, özellikle; Şems ve Selâhaddin-i Zerkûb’un ardından
kendisine halife seçtiği Hüsâmeddin Çelebi’nin ısrarlarına
dayanamayarak Mesnevî’yi söylemeye, Çelebi de yazmaya başlar.
Mevlâna’nın ölümünden 45 yıl sonra onun ve ailesinin menkıbelerini
yazmaya başlayan Ahmed Eflâkî (ö.1360), Mesnevî’nin yazılmaya
başlanmasını Dergâhın Mesnevîhânı Sirâceddin’in dilinden şöyle anlatır:
“Hüsâmeddin Çelebi, bir gece Mevlâna’ya gelerek onunla baş başa
kaldığı sırada baş koyup dedi ki “Gazel divanı çoğaldı, bunların
sırlarının nurları deniz ve karaların, Doğu ve Batı’nın her tarafını
kapladı. Allah’a hamdolsun bütün söz söyleyenler, bu sözlerin yüceliği
karşısında şaşakaldılar. Eğer Senâî’nin İlâhînâme (Hadîka) tarzında ve
Mantıku’t-tayr’ın vezninde bir kitap yazılsa bu, bütün insanlar
arasında bir hatıra olarak kalır; âşıkların ve dertlilerin can yoldaşı
olur. Bu son derece büyük bir merhamet ve inayet olacaktır. Bu kulunuz
da ister ki değerli dostların yüzlerini sizin kutlu yüzünüze çevirip
başka bir şey ile meşgul olmasınlar. Artık bundan sonrası Hüdâvendigâr
(Mevlâna) ın lûtuf ve inayetine kalmıştır.
Bunun üzerine Mevlâna, hemen mübarek sarığının içinden küllî ve
cüz’î bütün sırları açıklayan bir cüz çıkartıp, Çelebi Hüsâmeddin’in
eline verdi. Bunda Mesnevî’nin başında bulunan on sekiz beyit yazılı
idi:
Bi’şnev în ney çun şikÂyet mî-koned
Ez-cüdâ’îhâ hikÂyet mî-koned
...
Der-ne-yâbed hâl-i puhte hîç hâm
Pes suhen kûtâh bâyed ve’s-selâm
Bu neyi dinle, nasıl şikayet ediyor;
Ayrılıkların macerasını nasıl anlatıyor.
...
Ham kişiler, hiç olgunların halinden anlar mı?
O halde sözü kısa kesmek gerektir, vesselâm.”
Mevlâna da Çelebi Hüsâmeddin’e cevapla, böyle bir eser yazmasının
Allah’ın gayb âleminden kendisine ilham olunduğunu belirtir; ve böylece
Mesnevî’nin söylenmesi ve Çelebi vasıtası ve ricasıyla yazılmasına
başlanmış olur.
Ne Zaman ve Kaç Yılda Yazıldı?
Mevlâna’nın diğer eserleri gibi Farsça söylenip yazılan VI ciltlik
Mesnevî’nin I.Cildine 1259 yılında başlanıp 1263 yılında tamamlandı.
II. cilde başlanmak üzere iken Hüsâmeddin Çelebi’nin eşi vefat etti ve
Mesnevî’nin yazılması iki yıl kadar beklemede kaldı. Çünkü; Mesnevî,
Mevlâna tarafından sabah-akşam, semâ-sohbet, otururken-ayakta demeden
söyleniyor ve Hüsâmeddin Çelebi tarafından da yazılıyordu.
Hüsâmeddin Çelebi, eşinin ölümünden iki yıl sonra tekrar Mevlâna’nın
huzuruna gelerek vazifesine devam etmek istediğini belirtti. Böylece 14
Mayıs 1264 günü tekrar başlanan Mesnevî’nin kalan V cildi , hiç ara
vermeden 1268 tarihinde tamamlandı.
Yazma, Basma ve Beyit Sayıları
Mesnevî’nin her cildi bittikten sonra, Çelebi bunları gözden
geçirerek Mevlâna’ya okur, kontrol ettirirdi. İşte bu şekilde VI cilt
halinde meydana getirilen Mesnevî’nin beyit sayısı çeşitli yazmalara
göre değişiklik göstermekte, 25585 ila 26660 arasında değişmektedir.
Hindistan bölgesindeki yazmalarda 30 bin beyte kadar çıkan Mesnevî’nin
beyit sayısı en güvenilir neşir olarak değerlendirilen Nicholson’un
hazırladığı metinde ise 25632 dir. Şu ana kadar tespit edilebilen en
eski nüsha özelliğine sahip 677/1278 tarihli, Mevlâna Müzesi teşhir
salonunda sergilenen Mesnevî ise 25668 beyit olup, Nicholson metnini
hazırlarken kısmen, Abdülbaki Gölpınarlı ve Veled Çelebi (İzbudak) da
tercümelerinde bu nüshadan faydalanmışlardır. Bu nüsha, tıpkı basım
olarak, 49x32 cm ve 32x23 cm olmak üzere iki boyutta Kültür Bakanlığı
tarafından yayınlanmıştır.(Ankara, 1993, XIV s.+325vr.) Aynı nüsha 1371
hş./1992 yılında İran’da da tıpkı basım olarak neşredilmiştir.( Zîr-i
nazar-ı Nasrullah Pur- Cevâdî, Tahran, 28,5x22 cm; 7+610 s.)
Konuları, Kaynakları ve Amacı
Mesnevî’nin konuları hakkında birkaç cümleyle fikir beyan etmek
oldukça zordur. Çünkü Mesnevî’de hemen hemen akla gelebilecek her
konuda bilgi verilmiş; Âyet, Hadis ve hikayeler yoluyla da bu bilgiler
daha iyi aktarılmaya çalışılmıştır.
“Kur’ân’ın tefsiri” ve “Allah âşıklarının kitabı” olarak da
nitelendirilen Mesnevî, Mevlâna’ya göre hakîkate ulaşma ve yakîn
sırlarını açma hususunda din temellerinin, temellerinin temelidir. İşte
Mevlâna bu amaç doğrultusunda hikmetli sözleri ve gizli sırları açarken
sıkça hikâyelere başvurur; bu hikayelerin arasında başka bir konuya
girer, sonra tekrar başladığı hikayeye geri dönerek öğütler içeren
beyitleri sıralar; bununla da yetinmez, Âyet ve Hadis-i şeriflerden
delil getirerek vermeye çalıştığı fikirlerin iyice anlaşılmasını
amaçlar. Bütün bunlarla birlikte Mesnevî’yi anlamanın öyle kolay
olmadığını da belirten Mevlâna, eserini “vahdet dükkânı” olarak
nitelendirir ve okuyanlara şöyle der:
Bu kitap, masal diyene masaldır; fakat bu kitapta halini gören, bu kitap vasıtasıyla kendini tanıyan, anlayan da er kişidir.
Mesnevî, Nil ırmağının suyudur; Kıptiye kan görünür, ama Musa kavmine sudur.
Bu sözün (Mesnevî’nin) düşmanı, gözüme cehennemde tepe taklak olmuş bir halde görünüyor .
Mevlâna Mesnevî’sini aydın gönüllü, görüş sahibi ve ciğeri yanmış
âşıklar için süslenmiş bir bahçe ve lezzetli bir rızk olarak
nitelendirir ve Mesnevî’nin konularını anlama hususunda şu öğütleri
dile getirir:
“Mesnevî’nin nurlarla dolu sırlarını ve inceliklerini anlamak,
Âyetlerin, Hadislerin ve hikayelerin tertibinden aralarındaki ilgiyi
kavrayabilmek için büyük bir itikat, daimî bir aşk, tam bir doğruluk,
selîm bir kalp, kıvrak bir zekâ ve anlama gücü ve bazı ilimleri bilmek
gerekir ki insan onun (Mesnevî) sırrının sırrına ulaşabilsin. Eğer
doğru bir âşıksa bu özellikler olmadan da Mesnevî’yi anlama hususunda
aşkı ona kılavuz olabilir ve bir menzile erişebilir.” (Eflâkî, II, 182
vd.)
Mevlâna’nın oğlu Sultan Veled (ö.1312) de babasının Mesnevî’sine
nazire olarak yazdığı İbtidânâme adlı eserinin girişinde Mesnevî
hakkında «Mevlâna, Mesnevî’sinde geçmiş erenlerin kıssalarını
zikretmiş; onların kerametlerini, makamlarını beyan buyurmuştur ki
bunları anlatmaktan maksadı da kendi keramet ve makamlarını
belirtmekti...» diyerek Mevlâna’nın amacının eskiden meydana gelen bu
olayların kendi zamanında da olduğu ve bunlardan dersler çıkartmak
gerektiğini belirtir.
Mevlâna’ya göre; sûfîlerin söyledikleri, yazdıkları ve sözünü
ettikleri konu ne rüya, ne de fal; Allah tarafından gönüllerine doğan
vahiy (gönül vahyi, ilhamı)dir. Hal böyle olunca da Allah istemedikçe
dil söze gelmez; geldiğinde de O’nun ilham ettiklerinden başka bir şey
söylemez. Bazen de kalbe doğan bu ilhamların söylenmesi yasaklanır; ya
da halkın anlayabileceği, akılların alabileceği ölçü ve seviyede
söylenir :
Sevgili, benim sözüme darılsaydı, susardım; bana bir lâhzacık mühlet verseydi, sükût ederdim;
Fakat “Söyle, bu söz ayıp olmaz. Senin sözün, gayb âlemindeki kaza ve kaderin zuhurundan başka bir şey değildir” demekte.
Ya beni bırak, hiç söylemeyeyim; ya da izin ver, tamamıyla açıklayayım.
Yine de ne bunu, nede onu istiyorsan ferman senin...”
...
Ey doğacak çocuğun oynaması gibi bu mânâları içimde oynatıp duran Allah’ım! Madem ki bunun (Mesnevî) tamamlanmasını diliyorsun;
Kolaylaştır, yol göster, başarı ver; ya da bu isteği, bu arzuyu gider, bizi suçlama.
Sen olmadıkça, senin inayetin lûtfetmedikçe gece-gündüz nazım ve
kafiyenin ne değeri olabilir; (Sen olmadıkça) meydana getirilen şiire
kim bakar ki?
Yukarıdaki beyitlerden de anlaşılacağı gibi Mesnevî’nin sadece kendi
fikirlerinden oluşmadığını vurgulayan Mevlâna VI. cildin sonlarına
doğru «Bu bahisler ancak buraya kadar söylenip, açıklanabilir; bundan
sonrakilerin gizlenmesi gerekir.» (b.4620) der ve aşağıdaki beyitle
eserini tamamlar:
Gönlümden kopup gelen o söz, o taraftan gelmededir. Çünkü gönülden gönle pencere vardır.