Geçmişi algılamaya yönelik iki farklı bakış açısı vardır. Bunlardan biri durağan ve zaman derinliği olmayan bakış açışıdır. Buna göre insan ve içinde yaşadığı dünya, çok da eski olmayan bir dönemde yaratılmış ve yaratıldıktan sonra evrim geçirmemiş, değişiklikler yalnızca ayrıntı düzeyinde kalmıştır. Bu, söylencelere dayalı, kanıtlanması gerekli olmayan, " inanılan" geçmiştir.

Bundan tümüyle farklı olan ikinci bakış açısı ise, geçmişi anlamak için soru sorar ve sorduğu soruları yanıtlayacak somut kanıtlara gerek duyar. Elde ettiği sonuçlara göre geçmişi tanımlamaya ve yorumlama çalışır. Bu bakış açısında, geçmişin zaman derinliği ve geçmişten günümüze kadar sürekli bir değişim vardır.

Çağdaş bilimin temeli, sorgulama ve sorulara somut kanıtlar aranmasına dayanır; bu aynı zamanda çağdaş düşünce sisteminin de temel ilkesidir. Bugün "Batı düşünce sistemi" olarak adlandırdığımız çağdaş düşünce sisteminin temelinde "evrim" kavramı vardır. Burada evrim sözcüğünün yüklendiği iki anlam vardır: Geçmiş zamansal olarak yassı değil, derindir; durağan değil devingendir;  zamanın derinliği de, değişim de somut verilerle kanıtlanabilir.

Geçmişi bu bakış açısıyla inceleyen jeoloji, jeomorfoloji, paleoantropoloji, sanat tarihi, tarih gibi birçok bilim dalından biri de arkeolojidir. Dolayısı ile arkeoloji, zaman boyutu olan, kanıtlanabilir geçmişi ortaya koyan bir bilim dalı olarak düşünce sisteminin bir parçası olmuştur. Geçmiş dönemleri inceleyen bilim dallarının odaklandıkları konular birbirinden farklıdır; ancak sürecin anlaşılabilmesi için bunların bütüncül bir bakış açısıyla ele alınması gerekir. Aydınlanma çağından bu yana geçmişi inceleyen bilim dallarının inanç sistemleriyle uyuşmayan sonuçları ortaya çıkarması, önceleri toplumda belirli bir dirençle karşılaşmıştır.

Austen Henry Layard, Ninova'yı kazıyor.  (Mary Evans Picture Library/Alamy)

Arkeolojinin kendine özgü alanı insan ve kültürüdür; bu nedenle arkeoloji, geleneksel toplumların fazla ilgilenmediği yerbilimleri ya da doğa bilimleri gibi alanlara kıyasla geleneksel bakış açısının olumsuz yanlarından çok daha fazla etkilenmiştir.

Genel olarak arkeolojinin kapsamıyla ilgili yanlış bir kanı, arkeolojinin yalnızca çok eski dönemlerle ilgilendiği, yakın dönemlerin ise sanat tarihinin alanına girdiği şeklindedir. Nitekim ülkemizde Bizans, Osmanlı ya da Cumhuriyet dönemi, arkeolojinin alanı olarak görülmemiş, bu dönemler sanat tarihi ya da tarih bölümü içinde akademik programımıza girmiştir. Oysa sanat tarihi, geçmişi yalnızca sanat eserlerinin üslup özellikleriyle, tarih ise geçmişteki insanların kendi yazdıklarını esas alarak değerlendirir. Buna karşın arkeoloji, aşağıda ayrıntılı olarak tanımlanacağı gibi, toplumun yaşamıyla ilgili her türlü maddi kalıntıyı inceler. Bu nedenle artık günümüzde Bizans, Osmanlı ve Yakınçağ arkeolojisi, sanat tarihi ya da tarihten çok farklı uzmanlık alanları olarak gelişmiştir.

Arkeolojinin zamansal alt sınırının başlangıcı, insanın ilk standart, tanımlanabilir aleti yapmasıdır, üst sınırı ise “dün"e kadar gelir. Ancak ilk insan tanımı, bilim dallarının ele alışına göre farklılık gösterir. Fizik antropoloji ya da biyoloji açısından insanın tarihi, yaklaşık 5 milyon yıl kadar önce belirli fiziki özelliklerle diğer primatlardan farklılaşmasıyla başlar. Kuşkusuz bu dönemde de bazı aletler kullanmıştır. Ancak bunlar standartlaşmamış ve gelişigüzel kullanımlar olduğundan arkeolojik anlamda tanımlanamaktadır. Arkeolojik anlamda insan tanımını, seçilerek kullanılan ya da yapılan aletlerin standartlaşması belirler; bu, bilginin ve deneyimin toplum içinde paylaşılması sürecinin de başladığı anlamına gelir. İnsanı diğer canlılardan ayıran özellik de budur. Bugünkü bilgilerimizleilk standart aletleri, yani arkeolojinin başlangıcını yaklaşık 2,5 milyon yıl önceleri olarak görmekteyiz. Bu tanımın bir başka anlamı da arkeolojinin bilgiyi, bireylerin gelişigüzel davranışları ve yaptıklarından değil, içinde bulunduğu toplumu, kültürü yansıtan bulgulardan üretmesidir. Başka bir anlatımla arkeolojik anlamda insan tanımı, bireylerin, birçok primatın yaptığı gibi, bir nesneyi kendi becerileriyle gelişigüzel alet olarak kullanmalarını değil, edindikleri deneyim ve beceriyi toplumla paylaşmalarını ve sonraki kuşaklara bunu aktarmalarını içerir.

Yukarıdaki tanımda da değinildi gibi arkeoloji,  geçmişi "maddi kalıntı”lara dayanarak inceleyen bir bilim dalıdır; bu insanın geçmişini inceleyen tarih, dilbilim, sosyal antropoloji gibi diğer alanlarla arkeoloji arasındaki yaklaşım ve yöntem farkını belirler.  Bu nedenle burada, arkeolojinin temelini oluşturan "maddi kalıntı " kavramı daha ayrıntılı olarak tanımlanacaktır.

Maddi kalıntı, insan tarafından doğrudan ya da dolaylı olarak etkilenen, kullanılan, değiştirilen, yapılan ya da biçimlendirilen her şeyi kapsamaktadır. Arkeolojinin bir bilim dalı olarak gelişmeye başladığı ilk dönemlerde, arkeoloji kapsamı içinde, toplumun üst yapısıyla ilgili kalıntılar düşünülmüş, bu bakımdan uzun süre sanat tarihi ile birlikte ele alınmıştır. Bu dönemlerde arkeologlar daha çok, sanatsal değeri olduğu kabul edilen heykel, süsleme, değerli eşyalar, saray, tapınak, sur gibi önemli yapılarla uğraşmışlar, çabalarını bunların tarihlendirilmesi ve üslup değerlendirmesi üzerinde yoğunlaştırmışlardır. Bugün artık, insan yaşamını ilgilendiren her türlü kalıntı arkeoloji kapsamı içine girmiştir. Örneğin, insanın yaşamını sürdürmesi, teknolojisiyle ilgili her türlü araç-gereç ve eşya, inanç, sanat, toplumsal örgütlemeyle ilgili (silah, ticaret, büyü vb.) ya da en basit barınaktan, karmaşık amaçlı bir yapıya kadar her türlü kalıntı, doğal çevre ile ilgili olarak insan tarafından etkilenen her şey (tarla, topoğrafya, hayvan, bitki vb.) arkeolojide maddi kalıntı kapsamı içinde değerlendirilmektedir.

Zaman içinde bir bilim alanı olarak arkeolojinin yalnızca bakış açısı değil, kullandığı yöntemler de değişmiştir ve değişmektedir. Bir bulgunun maddi kalıntı olarak tanımlanabilmesi için, arkeolojinin elindeki yöntemlerin o bulguyu tanımlayabilecek nitelikte olması gerekir; örneğin, 1950'li yıllara kadar bir kömür parçası tanımsız bir bulgu iken, organik maddelerin ölçümüne dayalı radyoaktif tarihleme yöntemlerinin gelişmesiyle tanımlı bir bulguya dönüşmüştür.

Arkeoloji geçmişi maddi kalıntılara dayanarak inceler, ancak o toplumun anlaşılmasında maddi kalıntıların getirdiği bir sınırlama da vardır. Herhangi bir topluluğu tüm maddi kalıntılarıyla dondurup, gelecekte bir arkeoloğun onu olduğu gibi görmesini sağlayabilsek dahi, sözlü bilgiler, psikolojik davranışlar, insan mantığının içinde gelişen sebep-sonuç ilişkilerinden bağımsız olarak o toplumu anlamaya çalışmak oldukça güçtür. Diğer bilim dallarında olduğu gibi, arkeolojide de yapılan incelemenin etkinliği, o bilim dalının inceleme sırasında vardığı bilgi ve teknik düzeyle sınırlıdır. 

Arkeolog, birçok bilinmeyenle dolu geçmiş bir toplumu incelediği zaman, eline geçen bazı nesnelerin belge olduğunu anlamayabileceği gibi, teknik düzeyi onu belge olarak ortaya çıkaracak düzeyde ele olmayabilir. Arkeologlar ilk dönemlerde yalnızca, kendi kültürleri çerçevesinde, onlara "güzel" ve "ilginç" gelen kalıntıları ele almışlar, diğerlerinin ya hiç farkına varmamışlar ya da bilimsel açıdan yararlı bilgi ekle edilebileceğini düşünmemişlerdir. Örneğin tüm durumdaki heykeller ve bezemeli kaplar ele alınmış, ancak kırık parçaların, günlük kullanıma ait basit nesnelerin bilgi kaynağı olabileceği düşünülmemiştir. Bu yaklaşım, yalnızca Yunan-Roma gibi yüksek uygarlıklar için değil, hemen hemen ele alınmış tüm kültürler için geçerlidir. Taş Devri kültürleri incelenirken en büyük ve belirgin alet olan elbaltaları, bu döneme ait tek kalıntı olarak düşünülmüş, çok uzun yıllar sonra elbaltalarıyla birlikte sayıca onlardan daha çok ve daha ufak yongalardan oluşan aletlerin de var olduğu anlaşılmıştır. Aynı şekilde, Taş Devri insanlarının mağaralarda yaşadığı sanılmış, açık hava yerleşmeleri çok sonra fark edilmiştir.

Bunun yanı sıra, uzun süre arkeoloji tanımsal olarak kalmış, ancak çok yakın bir zaman önce "sayısal dağılım"ın ve istatistiksel değerlendirmenin, toplum yapısını anlamadaki önemi ortaya çıkmıştır. Örneğin, bir yapı kalıntısı incelenirken, yapıdan çıkan tek bir değerli kabın yanı sıra birçok günlük kullanım kabının da olduğunun göz ardı edilmesi, o tek değerli kabın işlevi konusunda yanıltıcı sonuçlar doğurmuştur.

Arkeoloji geçmişe soru sormaktır. Sorulan soruya ve kullanılan yönteme göre, alacağımız yanıt değişir. Ancak soruyu ne şekilde sorarsak soralım, geçmiş yaşanmıştır ve hiç bir zaman değişmez; soruyu soruş şeklimize, soruyu soranın düşünce sistemine göre aldığımız yanıtlar değişse de, bu geçmişi değiştirebildiğimiz anlamına gelmez, yalnızca soruyu soranın bakış açısını yansıtır. Bu nedenle geçmişin sorgulandığı dönemin ya da kişinin düşünce yapısına, ilgi alanına, sorularına yanıt ararken, eldeki teknik donanıma göre farklı anlamlar çıksa da, bu geçmişi değiştirmez. Dolayısıyla, aşağıda daha ayrıntılı olarak değinileceği gibi, kültür tarihinin anlatımı, arkeolojinin kendi tarihi içinde sürekli olarak değişmiş, soruların vurgusu başkalaşmıştır.

Arkeoloji her zaman diğer sosyal bilim dallarının ve özellikle felsefe, sosyoloji ve antropolojinin etkisi altında kalmış bir alandır. Dolayısıyla soruyu soran arkeoloğun yaşadığı dönemin genel ilgi alanı, sorulan soruları da belirler. Ancak diğer sosyal bilim alanlarıyla bütünleşmiş, toplumsal gelişim çizgisini irdeleyen kuramlar bağlamında yapılan sorgulamaların yanı sıra, arkeolojiye ait daha tanımsal yaklaşımlar da her zaman görülmüştür. Bunların da düzeyi bireye ve dönemin yönlenmesine göre çeşitlenir. Soracağımız soru çok basit olarak "Burada oturanlar nasıl evlerde yaşardı?" olabileceği gibi; daha karmaşık olarak "Burada yaşayanlar evlerinin hangi bölümlerini ne amaçla kullanıyorlardı ?" ya da "Doğal çevre ortamıyla kurdukları ilişki nasıldı? " şeklinde de olabilir.

Arkeoloji, geçmiş dönemleri incelerken çok sayıda ayrıntıyı ele almak durumundadır; bunlar uygarlığın gelişim sürecinin somut kanıtlara dayanmasını sağlayan ayrıntılardır ve dolayısıyla araştırmaların ilk aşamasında topluma yansımayan bilgilerdir. Buna karşılık arkeolojinin topluma yansıyan yüzü müzelerdir. Müzelerde ise geleneksel olarak sergileme, genellikle göze güzel gelen, toplumun kolaylıkla algılayabileceği heykeller, bezemeli kaplar, takılar gibi buluntulara dayalı olduğundan, arkeologların yalnızca bu tür eserlerle uğraştığı düşünülmektedir. Oysa bu tür eserler, yukarıda değindiğimiz çeşitli soruların yanıtları aranırken ortaya çıkan ve arkeolojinin olmazsa olmazı olmayan buluntulardır. Bu durum toplumda arkeolojinin başlıca amacının "değerli ve ilginç nesneler bulmak" olduğu gibi yanlış algılanmasına yol açmıştır. Oysa arkeolojinin amacı, yukarıda da değinildiği gibi insan ve kültürünün gelişim sürecini belgeleyerek tanımlamaktır; eser bulmak değildir.